From Here to Eternity van James Jones…

… is in Amerika oorspronkelijk in 1951 onder hevige censuur verschenen. Scheldwoorden en seksscènes zijn gesneuveld, maar ook scènes waarin kritiek werd uitgeoefend op het Amerikaanse leger. In de Nederlandse vertaling uit eind jaren zestig sneuvelde er nog veel meer: de vertaler had niet zozeer vertaald als wel verhááld wat er zo’n beetje op een bladzijde stond, en daarbij bovendien links en rechts bladzijden overgeslagen. Waarom?

‘Geen idee. Misschien waren de passages hem te lastig, misschien vond hij dat ze niets toevoegden. De ideeën over wat een goede boekvertaling is, zijn sinds de vorige eeuw ook honderdtachtig graden gedraaid: als je nu met dit soort verhaalverminkende eigenmachtigheid zou aankomen, kun je het als boekvertaler vergeten. En terecht.’

Heb je voorbeelden?

‘Een typische passage die door de Nederlandse vertaler is overgeslagen, is waar de personages verwikkeld zijn in een potje poker. De dialogen zijn snedig, er wordt lik op stuk gegeven: het leest in het Engels heerlijk vlot weg, brengt een grijns op je gezicht. Die grijns komt onder vuur te liggen wanneer een joods personage, een soldaat eerste klasse, binnen banjert en mee wil spelen. Het is iemand die altijd wat verongelijkt doet en soms stiekeme streken heeft; niemand mag hem eigenlijk. Zelf denkt hij dat dat komt door discriminatie, jodenhaat. Maar dankzij de inkijkjes van de verteller in de dynamiek tussen verschillende bevolkingsgroepen in de soldatenrangen, weet je als lezer dat die soldaten elkaar gewoon afrekenen op hoe sympathiek en solidair iemand zich opstelt: op de merites van het individu. De joden worden sinds WO II vooral gezien als slachtoffer van discriminatie en genocide. Dat zijn ze ook. Maar James wrikt hier het individu los van zijn collectieve identiteit, en dat is evengoed op zijn plaats. Met die passage kaart hij de realiteit aan dat iemand de weerstand tegen zichzelf wel eens aan zichzelf te danken kan hebben, ook een jood in WO II, en daarnaast dat iemand niet graag in de spiegel kijkt en zich liever verbergt achter een zo geldig mogelijk excuus, wat de jodenhaat zeker was.’

‘Waarom de vertaler dit uit het boek heeft gelaten?’ Ze denkt even na. ‘De vertaling stamt uit het begin van de jaren 1970: misschien lag de materie hier in Nederland toch nog te gevoelig? Hij heeft ook sekspassages die wel door de VS-censuur zijn gekomen, zo aangepast dat de vrouwelijke sekspartner in een onderdanig jaren 1950-plaatje past. Gewone dialogen tussen man en vrouw trouwens net zo goed.’ Ze lacht. ‘Ik denk dat een vertaling heel veel zegt over de persoonlijkheid en het gedachtegoed van de vertaler zelf.’

Nieuwe uitgave

Het oorspronkelijke manuscript is bewaard gebleven, en in 2012 volgde in de VS een nieuwe, ongecensureerde uitgave, voorzien van een voor- en nawoord, compleet met brieven van  Jones aan zijn broer en aan zijn redacteur. In Nederland pakte Uitgeverij Karakter in 2016 de uitdaging op om een nieuwe vertaling op de markt te brengen, in eerste instantie op basis van de bestaande vertaling.

Begin bij het einde

‘Ik ben bij het nawoord begonnen, omdat daar Jones’ brieven in stonden. In eerste instantie hoopte ik alleen op aanwijzingen voor de ontbrekende scènes en het register van dialogen, maar al bij de eerste brief spatte er een felle, oprechte, gigantisch geëngageerde persoonlijkheid van het papier die ik nergens in de bestaande vertaling terugzag; die was echt onvergeeflijk vervlakt. In overleg met de uitgeverij is toen besloten om de hele vertaling te herzien. Alsof je met hamer en beitel versteende grond wegkapte en een goudader in al zijn glorie blootlegde: ineens begon het verhaal te leven. Spannend werk, onweerstaanbaar ook.’

'From here to eternity: 'De ongecensureerde versie'.