Projecten met een verhaal

Ine over Kindred - Verbonden

Verbonden

Octavia E. Butler

Uit het Engels vertaald door Ine Willems

Verschijnt 23 augustus 2022 bij Uitgeverij Signatuur

Oorspronkelijke titel Kindred

Octavia Butlers Kindred is het verhaal van Dana, een jonge zwarte vrouw uit het Californië van 1976, die getrouwd is met een jonge witte man en die in de tijd wordt teruggeslingerd naar het slavernijverleden in het Maryland van 1815. Het genre is fantasy, en binnen de fantasy dat van het neo-slavenarrative.

Dana is echter allesbehalve een onschuldige getuige. De grootvaderparadox noodzaakt haar om met de witte slavenhoudende klasse te collaboreren. Haar reizen naar het verleden hebben het expliciete doel om keer op keer het leven te redden van haar witte slavenhoudende voorouder Rufus, en om het ontstaan van haar familielijn te bewaren moet ze meewerken aan de stelselmatige verkrachting van haar zwarte voorouder Alice door Rufus. Om haar eigen heden, waarin zwart en wit de vrijheid hebben om voor elkaar te kiezen, te laten bestaan, moet ze het verleden laten gebeuren. Het is een verhaal waarin door de eeuwen heen zwart en wit aan elkaar worden gekoppeld, een Droste-effect dat zich met deze vertaling trouwens ook buiten de kaders van de roman voortzet.

Butlers antwoord op de vraag waarom ze zelf dacht dat Kindred zo’n succes was geworden: ‘Because it's accessible to a number of audiences: black studies, oh, I guess I have to modify my vocabulary here - African American studies […]’

Octavia Butler in een interview uit 2004

Octavia Butler heeft Kindred in het Amerika van 1979 geschreven, en inmiddels is de wereld zo

veranderd dat je je afvraagt of het anno nu überhaupt nog zou worden uitgegeven, al hoop je van wel. Maar het verwijt dat het verhaal schadelijke tropen bevestigt – de willige slaaf, de vrouw die stiekem naar haar verkrachting verlangt – laat zich, net als de hashtag #cancelKindred, gemakkelijk indenken. Het zou het boek enorm tekortdoen. Kindred biedt een krachtige vertelling met een scherpzinnige, genuanceerde en kritische kijk, niet alleen op het Amerikaanse slavernijverleden of de daarop gefundeerde hedendaagse discriminatoire samenleving, maar op de parasitaire verwevenheid van (geïnstitutionaliseerde)

machtsdynamieken in het algemeen: man-vrouw, binair of non-binair, ouders en kinderen, geletterd en ongeletterd, rijk en arm, en zwart en wit. Kindred geeft aan dat elk systeem, verziekt of gezond, staat of valt met de actieve of passieve collaboratie van de betrokken partijen. Dat je, als je een systeem wilt doorbreken en afsluiten, je het allereerst moet erkennen en accepteren, en je de actieve of passieve collaboratie van alle betrokken partijen nodig hebt. En hoewel niemand ongeschonden uit zo’n strijd komt, is het een hoopvol idee. Actueel, relevant, en alleen al vanwege het tijdsverschil des te boeiender wanneer bij besprekingen en/of boekverslagen zowel de Engelse als de Nederlandse versie wordt betrokken.

Toen de uitgeverij vroeg om een korte toelichting bij mijn vertaalkeuzes in Verbonden te geven, was dat ‘kort’ een behoorlijke kopzorg. Vertaalkeuzes vloeien voort uit de eigenschappen van een verhaal, uit de thema’s en motieven, de toon en sfeer, en uit de eigenheid van de auteur en die van de vertaler. Thema’s, motieven, toon en sfeer liggen aanwijsbaar besloten in de tekst. Iemands eigenheid – de unieke mix van nature & nurture – mag dan bepalend zijn voor de hand van schrijven cq vertalen, maar als weinig grijpbare grootheid speelt ze gewoonlijk alleen op de achtergrond.

In dit geval kwam de vraag om een iconische roman van een zwarte auteur te vertalen op het moment dat er een verhitte discussie woedde over wie Amanda Gormans The Hill We Climb kon en mocht vertalen. De kwestie van eigenheid van auteur en vertaler kwam ineens op de voorgrond te staan. Jouw unieke, door nature & nurture gekleurde vermogen tot waarneming en verwerking is per definitie hopeloos onvolledig, want beperkt tot jou (duh…) terwijl de kern van je werk als vertaler toch is dat het de geest van een ander ademt. Het is de paradox van het boekvertalen: het bestaat maar eigenlijk kan het niet. Of: eigenlijk kan het niet, maar het wordt continu gedaan, dus kennelijk hebben we een oplossing voor het onoplosbare gevonden. Voorlopig noem ik die geprofessionaliseerde empathie, maar ik sta open voor suggesties.

Daar komt bij dat deze vertaling uit 2022 evenzeer een loep is op 1979 – toen in het Nederlands woorden als ‘neger’, ‘kleurling’ en ‘blanke’ als normaal werden ervaren – als op het Amerikaanse Slavernijzuiden van 1815. Het besef dat ‘blank’ – los van de associatie met lelieblank – kleurloos betekent en dus als typering van huidskleur alleen kan worden gebruikt zolang wit als de maatstaf geldt, doet overigens in 2022 vragen rijzen over het gebruik van ‘gekleurd’ of ‘mensen van kleur’, als daar exclusief mensen van donkere kleur mee worden bedoeld. Maar er zijn meer passages die nu ondenkbaar zijn, die we als schokkend vrouwonvriendelijk ervaren bijvoorbeeld, terwijl Butler resoluut feministisch was. De vertaling was een tijdreis an sich en daarmee een bewerking die verder gaat dan de taal en cultuur waaruit en waarin.

In mijn (korte) nawoord voor de uitgeverij heb ik het bij concretere voorbeelden gehouden: hoe heb ik woord x opgelost, hoe heb ik alinea y aangepakt. Het voerde te ver om het over de impact van thema’s en motieven te hebben, of over de manier waarop genreconventies je vertaling sturen, of waar je een toon en sfeer uit oppikt en hoe je dan in het Nederlands tot een soortgelijke stem komt.

Hier zal ik simpelweg een paar voorbeelden aanstippen:

Kenmerkend voor het neo-slavenarrative is de vorm van de getuigenis: ‘ik neem waar’, ik zie, hoor, voel, merk. Dat was in de oorspronkelijke roman zo sterk benadrukt dat Dana’s stem iets egocentrisch en drammerigs kreeg, wat niet klopte met Dana’s verdere personage. Ja, ze is activistisch, fel en vastbesloten, maar ook genuanceerd. Ze heeft oog voor de mensen om zich heen en voor de positie waarin die zich bevinden. Ze komt tot zelfinzichten waar ze zich soms voor schaamt. Ze is niet iemand die alleen maar ‘ik’ denk, merk, voel, zie, hoor – ik, ik, ik – roept. En misschien komt het ook alleen in het Nederlands egocentrisch en drammerig over.

In afwijking van de brontekst heb ik in vertaling danig gesnoeid in deze tekstelementen, en door erin af te wijken ben ik – als het goed is – des te trouwer aan Dana’s stem.

Een van de motieven is het contrast van zwijgen versus (zich uit)spreken: de machthebber die zich superieur waant, wil onderwerping van de machteloze en spreekt (zich onbekommerd uit). Het verzet van de machteloze schuilt in stilzwijgen, of in instemming die tongue-in-cheek wordt gegeven. Een autoritaire machthebber zal dit verzet willen breken. Als je dit motief niet oppikt en blind begint bij de betekenis die resolve negenennegentig van de honderd keer heeft, is de kans groot dat het met de vertaling van het zinnetje hieronder niet goedkomt:

‘Behind him, his child wept noisily against her mother’s leg, but the woman, like her husband, was silent. She clutched the child to her and stood, head down, refusing to watch the beating.

Then the man’s resolve broke. He began to moan – low gut-wrenching sounds torn from him

against his will. Finally, he began to scream.’

Bon, als zich weer eens uren voordoen die ik kan stelen, kun je de vruchten van het jatwerk hier vinden.